W znienawidzonym mundurze. Losy Polaków przymusowo wcielonych do wojska niemieckiego w okresie II wojny światowej
Dlaczego wcielano
Wcielenia 1940-1945
Wcielenia w liczbach
Czy wcielano do Waffen-SS?
Polacy obywatele III Rzeszy
W Polskich Siłach Zbrojnych
Pozostałe artykuły

Literatura tematu


Poniżej znajduje się wykaz książek oraz artykułów poświęconych służbie Polaków w Wehrmachcie. Dla osób pragnących się dowiedzieć więcej na ten temat powinna być to lektura obowiązkowa, toteż tytuły wymieniam z krótkim komentarzem. Większość z tych książek to pozycje stare, których szukać można jedynie w antykwariatach i na internetowych aukcjach.



Ceraficki J., Wasserpolacken, Warszawa 2014
Autor książki urodził się on w Grudziądzu i w chwili wybuchu wojny był uczniem gimnazjum. We wrześniu 1939 r. wraz z ojcem przebywał w broniącej się Warszawie, po czym powrócił na Pomorze. Po narzuceniu jego rodzinie volkslisty w 1942 r. został wcielony do Wehrmachtu. Po przeszkoleniu w Niemczech wysłano go na front wschodni, gdzie z przerwami walczył do 1945 r. jako żołnierz łączności: najpierw na Kaukazie, potem na Ukrainie i wreszcie w Polsce. Pod koniec wojny zdezerterował, po czym wcielony został do ludowego Wojska Polskiego. Dużą wartością książki są obszerne i szczegółowe opisy frontowej codzienności. Autor nie wdaje się w dywagacje, rozważania, polemiki - skupia się na relacji i opisuje swoje losy tak, jak je pamięta po kilkudziesięciu latach. Na przykładzie przeżytych przez siebie wydarzeń, odbytych rozmów czy obserwacji kreśli szeroki obraz stosunków panujących w wojsku niemieckim: między żołnierzami (Polakami a Niemcami), wojskiem a ludnością cywilną, a także stosunków polsko-niemieckich na Pomorzu w dwudziestoleciu międzywojennym oraz w latach 1939-1942, kiedy Niemcy z mniejszości narodowej stali się nagle "gospodarzami" tych terenów.

Dobrski B., Byłem żołnierzem Wehrmachtu, Londyn 2002
Obszerne wspomnienia Polaka z Gniewu przymusowo wcielonego do Wehrmachtu z lat 1939-1945. Szczegółowo opisany jest okres spędzony przez autora na wcielonym do III Rzeszy Pomorzu, służba w Wehrmachcie oraz Polskich Siłach Zbrojnych, a także historie kilku jego kolegów.

Elsner A., Metamorfozy, Chorzów 2011
"Metamorfozy" to spisane w formie dziennika wspomnienia Antoniego Elsnera, żołnierza Luftwaffe i polskiego 663 Dywizjonu Samolotów Artylerii. Obejmują okres od powołania do Wehrmachtu wiosną 1944 r. aż do wyjazdu na front włoski na początku 1945 r. Książka imponuje szczegółowością opisów i próbą umiejscowienia poszczególnych wydarzeń w konkretnym czasie. Przede wszystkim autor stara się jednak przedstawić swoje losy z perspektywy dojrzałego człowieka, z refleksją, poddając analizie sposób myślenia, działania i wartościowania tak siebie, jak i innych.

Hajduk R., Pogmatwane drogi, Warszawa 1976
Książka poświęcona wojennym losom młodych Polaków, obywateli III Rzeszy, zamieszkałych przed wojną na Śląsku Opolskim - w dużej części ich służbie w Wehrmachcie. Jakkolwiek obciążona duchem minionej epoki (autorem wstępu jest Janusz Przymanowski...), książka zawiera wiele cennych informacji - w tym także dotyczących Polaków ze Śląska i Pomorza służących potem w ludowym Wojsku Polskim i Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie.

Harver S., Zdobywcy Monte Cassino. Generał Anders i jego żołnierze, Warszawa 2006
Zbiorowym bohaterem książki są żołnierze 2 Korpusu Polskiego. Autor jeden z rozdziałów poświęca uzupełnieniom zza linii frontu i podaje przy tym garść interesujących wiadomości, zmieszanych niestety z informacjami błędnymi.

Kapała Z., Ślązacy i Zagłębiacy w walkach PSZ na obczyźnie, Bytom 1992
Książka będąca pierwszą próbą podsumowania wojennego wysiłku mieszkańców Górnego Śląska w II wojnie światowej. Autor wymienia i opisuje losy setek Ślązaków, z których bardzo duża liczba miała za sobą służbę w Wehrmachcie.

Kartasiński K., Chłopak z Wehrmachtu. Żołnierz Andersa, Poznań 2018
Publikacja opisująca losy młodziutkiego żołnierza Wehrmachtu (ur. 1927 r.) z Górnego Śląska, później wcielonego do 2 Korpusu Polskiego. Składa się z obszernych wspomnień, uzupełnionych dodatkami biograficznymi jego dowódców z polskiej i niemieckiej armii, a także komentarzem historycznym na temat problematyki Polaków w Wehrmachcie.

Knopp Cz., Przez Stalingrad do Londynu, Tczew 2007
Fascynujące wspomnienia młodego chłopaka z Tczewa, który wcielony do Wehrmachtu walczył początkowo na froncie wschodnim jako czołgista. Dzięki niespodziewanemu przeniesieniu pod koniec wojny na front włoski, jako jeniec trafił do 2 Korpusu Polskiego, a po demobilizacji zamieszkał w Londynie. W mojej opinii są to najlepsza z napisanych dotychczas książek wspomnieniowych - swobodny styl narracji olśniewa, a ilość zapamiętanych z przeszłości szczegółów budzi zdumienie. Książkę można zamówić stronie internetowej autora.

Kruszona B., Wachman Stalagu XI A Altengrabow, Pelplin 2008
Ciekawa i bogato ilustrowana książka poświęcona wojennym losom Romana Kaufmanna, Polaka z Pomorza, który po powołaniu do Wehrmachtu służył jako wartownik stalagu (obozu jenieckiego dla szeregowców) w Altengrabow. Co ciekawe, pilnował m.in. polskich jeńców z kampanii wrześniowej. Pełna treść książki dostępna jest na stronie internetowej autora.

Kulik M., Gott mit uns! - ostatni żołnierze, Lędziny 2019
Spisane wiele lat po wojnie relacje 21 żołnierzy z Górnego Śląska, którzy zostali wcieleni do niemieckiego wojska (w tym do Waffen SS!). Choć wydawca i autor dystansują się wyraźnie od pojęcia "przymusowe wcielenia", pozycja obowiązkowa dla zainteresowanych tematem.

Kutzner J., Rutkiewicz A. [red.], Polacy z Wehrmachtu... w polskiej 1 Dywizji Pancernej gen. Maczka, Warszawa 2011
Zebrane wspomnienia ośmiu weteranów polskiej 1 Dywizji Pancernej ze Śląska, którzy na Zachód trafili jako byli żołnierze Wehrmachtu. Relacje są bardzo zróżnicowane - i objętościowo, i jakościowo, są jednak niezwykle cennym materiałem dla wszystkich zainteresowanych tematem. Całość uzupełniają liczne zdjęcia i przedruki dokumentów. Słabą stroną książki jest redakcja - dotyczy to przede wszystkim opracowania spisanych relacji ustnych (np. wiele błędów ortograficznych przy zapisie niemieckich wyrazów) oraz zdecydowanie niewystarczającej liczba przypisów.

Naczyk P., Dziennik 1941-1947, Gdańsk 2005
Książka powstała w oparciu o pamiętniki spisywane przez młodego Pomorzanina, powołanego w 1943 r. do Wehrmachtu. W 1944 r. autor zdezerterował do francuskich partyzantów, a wkrótce potem dołączył do 2 Korpusu Polskiego we Włoszech. Część wpisów jest bardzo obszerna, inne są bardzo lapidarne. Dużą zaletą wydawnictwa jest opracowanie: odpowiednia korekta tekstu, a także liczne przypisy, odnoszące się zarówno do niemieckich i kaszubskich wtrętów językowych, jak i spraw merytorycznych.

Niekrasz J., Z dziejów AK na Śląsku, Warszawa 1985
Tytuł mówi sam za siebie. W książce w paru miejscach poruszana jest kwestia Ślązaków w Wehrmachcie - w tym także wstępujących do niemieckiego wojska na polecenie Armii Krajowej.

Masson P., Armia Hitlera 1939-1945, Kraków 2008
Dobrze napisana monografia sił zbrojnych III Rzeszy autorstwa francuskiego historyka, bardzo cenna jako ogólne źródło wiedzy o Wehrmachcie i walkach prowadzonych przezeń w latach II wojny światowej.

Olejnik L., Zdrajcy narodu?, Warszawa 2006
Doskonała książka skupiająca się na powojennych losach w Polsce osób, które podpisały volkslistę. Wstępem do głównego zagadnienia jest obszerny rozdział omawiający zagadnienie volkslisty i Polaków w Wehrmachcie. Książka godna uwagi - została napisana przez zawodowego historyka, opisującego zagadnienie obiektywnie i zgodnie z najnowszą wiedzą historyczną.

Serwański E., Hitlerowska polityka narodowościowa na Górnym Śląsku, Warszawa 1963
Jak w tytule - bardzo obszerna, bo licząca blisko 100 stron, część książki poświęcona jest poborowi Polaków do Wehrmachtu i ich późniejszej walce przeciwko III Rzeszy (w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, ludowym Wojsku Polskim i w partyzantce).

Smyczek J., Listy z Wehrmachtu, Katowice 2009
"Listy z Wehrmachtu" to zbiór 79 listów pisanych regularnie przez Józefa Smyczka do jego żony od momentu powołania do wojska w styczniu 1944 r. aż do śmierci we wrześniu 1944 r. Załączono także kilka listów żony do męża, oraz list w sprawie zaginięcia na froncie. Choć większość poruszanych w korespondencji kwestii to sprawy prywatne małżonków, to i tak z listów Smyczka można wyczytać wiele jeśli chodzi o codzienne życie Polaka w niemiecmim mundurze. Ogromną zaletą wydawnictwa jest stojące na najwyższym poziomie opracowanie: liczne przypisy, a także wstęp z życiorysem Józefa Smyczka oraz zarysem historycznym problematyki Ślązaków w Wehrmachcie autorstwa historyka IPN, Sebastiana Rosenbauma.

Szczepuła B., Dziadek w Wehrmachcie, Gdańsk 2007
Wydany w jednym tomie zbiór reportaży dziennikarki "Dziennika Bałtyckiego", prezentujący (niestety, dość jednostronnie i często w zbyt emocjonalnym tonie) wojenne losy dziesiątek żołnierzy Wehrmachtu z Pomorza. Inspiracją dla "Dziadka w Wehrmachcie" była medialna burza związana z osobą Józefa Tuska.

Traczykowski J., ELAS znaczyło wolność, Warszawa 1980
Książka poświęcona Polakom w greckim ruchu oporu - ELAS, w większości dezerterom z Wehrmachtu. Choć spisana w beletryzowanej formie i niektóre kwestie historyczne mocno upraszczająca, książka jest warta lektury.

Wesołowski Ł., Gott mit uns?, Warszawa 1997
Wspomnienia kolejnego Pomorzanina wcielonego w 1942 r. do Wehrmachtu i walczącego na froncie wschodnim. Stosunkowo obszerne i dobrze napisane stanowią cenne źródło wiedzy jako jedne z nielicznych bezpośrednich relacji.

Zaremba R., Gerard Cieślik. Urodzony na boisku, Chorzów 2006
Biografia jednego z najsłynniejszych polskich piłkarzy - Gerarda Cieślika, który jako Ślązak pod koniec 1944 r. został wcielony do Wehrmachtu. Jest temu poświęcony jeden z dziesięciu rozdziałów ksiązki.

Zmyślony W., Z boiska na wojnę. Wojenne losy Gerarda Wodarza reprezentanta Polski na Igrzyskach Olimpijskich w Berlinie w 1936 r., Warszawa 2018
Niewielka książka o charakterze albumowym, mojego autorstwa, będąca wojskową biografia innego sławnego polskiego piłkarza - Gerarda Wodarza (żołnierza Wojska Polskiego w kampanii wrześniowej, Wehrmachtu w latach 1942-1944 oraz Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie w latach 1944-1947).


Poniżej zestawiono artykuły publikowane w czasopismach:


Fabiańska B., Filipek W., Rekruci [w:] Karta 10
Opracowane i dobrane przez dwójkę redaktorów "Karty" wspomnienia Polaków ze Śląska Opolskiego, Górnego Śląska, Pomorza i Wielkopolski, wzbogacone o życiorysy wspominających. Bardzo cenny materiał historyczny!

Toczewski A., Decyzja Stalina [w:] Karta 10
Artykuł poświęcony stosunkowi Stalina wobec jeńców niemieckich narodowości polskiej, wziętych do niewoli przez Armię Czerwoną (żołnierze ci mimo starań rządu polskiego nie zostali przekazani do formującej się w latach 1941-1942 Armii Polskiej w ZSRR).

Gmyz C., Zakładnicy historii [w:] Wprost 42/2005
Króciutki artykuł opublikowany w poczytnym tygodniku, co prawda wyjaśniający, że Polacy do Wehrmachtu trafiali często wbrew własnej woli, jednakże będący ogólnie mówiąc popularnohistorycznym, pełnym błędów, przeinaczeń i uproszczeń bełkotem.

Kopiec M., Śląski patriota [w:] Kombatant 11/2002
Biogram wcielonego do Wehrmachtu Rudolfa Pukowca, następnie żołnierza 1 Dywizji Pancernej gen. Maczka, po wojnie aktywnego działacza środowisk kombatanckich.

Lysko A., Losy Górnoślązaków przymusowo wcielonych do Wehrmachtu
[w:] Biuletyn IPN 6-7/2004

Obszerny i bardzo ciekawy tekst oparty głównie na wojennych listach wehrmachtowców, wspomnieniach i dokumentach, prezentujący codzienne życie Ślązaka w niemieckim mundurze oraz dramaty rodzin tych, którzy zginęli lub zaginęli.

Semków P., Pobór Polaków z Pomorza do Wehrmachtu [w:] Biuletyn IPN 8-9/2006
Krótki artykuł ogólnie mówiący o volksliście, poborze do niemieckiego wojska i dezercjach - głównie w kontekście Polaków zamieszkałych na Pomorzu.

Smolorz M., Dziadkowie z Wehrmachtu [w:] Polityka 22/2010
Kolejny prasowy artykuł poświęcony problemowi przymusowych wcieleń na Górnym Śląsku, dotyczący zarówno śląskich obywateli III Rzeszy, jak i obywateli polskich, których do wojska niemieckiego wcielano dopiero w czasie II wojny. Z niektórymi stwierdzeniami autora trudno nie dyskutować (jak np. o rzekomym ochotniczym zaciągu do Luftwaffe czy Kriegsmarine, jako formacji elitarnych - sic! - eufemistycznym nazwaniu volkslisty "operacją weryfikacji narodowej" albo akcentowaniu "praw" posiadaczy DVL, co jest ewidentnym uproszczeniem...), natomiast niewątpliwie przyczynia się do popularyzacji wśród szerszych rzecz czytelników wiedzy o skomplikowanej sytuacji narodowościowej i politycznej na Górnym Śląsku. Na uwagę zasługuje także świetny i swobodny styl autora, co w kontekście tak trudnej problematyki nie jest rzeczą oczywistą.

Studziński Z., Żołnierz z przymusu i z wyboru [w:] Naji Gochë 5/2002
Ciekawy artykuł skupiający się na życiu Zygmunta Wery z Kaszub, służącego w latach 1943-1944 w armii niemieckiej we Francji, a następnie - po dostaniu się do niewoli i zgłoszeniu do Polskich Sił Zbrojnych - w 2 Korpusie Polskim we Włoszech. Pełna treść artykułu dostępna jest w Internecie.

Szubarczyk P., "Malgre-nous" - żołnierze mimo woli [w:] Biuletyn IPN 8-9/2006
Tekst poświęcony Polakom oraz Francuzom z Alzacji (tytułowi "malgre-nous" - dosłownie "wbrew naszej woli") wcielanym do Wehrmachtu.

Wojciechowski P., Ofiary II wojny światowej w powiecie kluczborskim na Opolszczyźnie w świetle akt spraw uznania za zmarłego [w:] Przegląd Archiwalny IPN 1/2008
Artykuł omawiający kwestię prawnego uznania za zmarłego osób poległych, zmarłych bądź zaginionych podczas II wojny na przykładzie powiatu kluczborskiego. Parę słów poświęcono przypadkom Polaków służących w niemieckiej armii.

Zmyślony W., Byli żołnierze Wehrmachtu w 2 Korpusie Polskim [w:] Mówią Wieki numer specjalny 1/2014
Mój tekst na temat byłych wehrmachtowców w służbie 2 Korpusu Polskiego, walczącego w latach 1943-1945 we Włoszech.

Zmyślony W., Weterani armii niemieckiej w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie [w:] Militaria XX wieku 1/2010
Artykuł napisany przeze mnie na temat wcieleń do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie byłych żołnierzy Wehrmachtu.

Zmyślony W., Z Wehrmachtu do PSP [w:] Lotnictwo z Szachownicą 28, 29
Dwuczęściowy artykuł mojego autorstwa, w którym omawiam zagadnienia służby w Polskich Siłach Powietrzych kilkusetosobowej grupy byłych żołnierzy Wehrmachtu.

Wojciech Zmyślony


Biogramy wcielonych
Relacje i wspomnienia
Album fotografii
Archiwa - gdzie szukać?
Literatura tematu
Polecane linki
Podziękowania
Strona główna
Ostatnio dodane
Księga gości



W znienawidzonym mundurze. Losy Polaków przymusowo wcielonych do wojska niemieckiego w okresie II wojny światowej